مرضیه

اشرف‌السادات مرتضایی با نام هنری مرضیه در ۱ فروردین سال ۱۳۰۳ در تهران در خانواده‌ای هنردوست چشم به جهان گشود و در ساعت ۱ ظهر ۲۱ مهر ماه سال ۱۳۸۹، در ۸۶ سالگی در اثر بیماری سرطان در پاریس درگذشت. پدرش، سید حسن مرتضایی و مادرش، ربابه، از یک خانواده هنردوست بودند. در خانواده و اقوام او هنرمندانی از قبیل مجسمه‌ساز، نقاش و مینیاتوریست و موسیقیدان بودند. اما مادرش بود که به‌طور خاص او را تشویق به خواندن کرد و در همه دوران زندگیش از او پشتیبانی می‌کرد.

وی در مصاحبه‌ای دربارهٔ خود گفته‌بود:

«در زمانی که خانواده‌های ایرانی به ندرت فرزندان دخترشان را برای تحصیل علم می‌فرستادند پدر من با وجود اینکه یک فرد روحانی بود؛ مرا تشویق به آموزش تحصیلات مرسوم زمان نمود. وقتی که من آغاز به خواندن کردم خواننده‌شدن برای زنان خیلی غیرعادی بود و در عین حال یک خواننده در آن زمان باید هم دانش مدرسه‌ای می‌داشت و هم دانش کلاسیک موسیقی و هم چنین یک صدای خوب. در ضمن استادان موسیقی زیادی باید صدای او را تایید می‌کردند و همچنین تئوری موسیقی را باید به‌خوبی می‌دانست. من پیش از اینکه شروع به خواندن کنم سال‌های زیادی را به آموختن در زیر نظر استادان بزرگ موسیقی ایرانی گذراندم.

مرضیه در سال ۱۹۴۲ (۱۳۲۱ خورشیدی) زیر نظر اسماعیل مهرتاش، استاد بزرگ موسیقی، فعالیت هنری خود را آغاز کرد. در ابتدا با بازی در نقش شیرین در نمایش «خسرو و شیرین» در تئاتر باربد در تهران به محبوبیت رسید. این نمایش که ۳۷ شب روی صحنه بود برای او یک کامیابی بزرگ و سریع به بار آورد و با استقبال بسیار مردم روبه‌رو شد. مرضیه پس از آن به چنان شهرت و مهارتی در خواندن آواز دست یافت که تصنیف‌نویسان و شاعران برای اجرای آثار خود توسط این هنرمند با یکدیگر رقابت می‌کردند.

در سال ۱۳۵۴ خورشیدی (۱۹۷۵ میلادی) جشن دویستمین سال استقلال آمریکا در مدیسن اسکوئر گاردن (واقع در شهر نیویورک) برگزار شد که در آن کشورهای زیادی دارای غرفه بودند. از ایران مرضیه و عارف از طرف رادیو برای ماموریت رفته بودند و هر روز در آنجا برنامه اجرا می‌کردند.مرضیه در طول دوره هنری خود ۵ بار تصانیف دوصدایی خواند که ۳ بار از آن با استاد بنان، یک بار با علی بهاری و یک بار هم با نوه دختری خود، جانان خرم بوده. چنگ رودکی که به جوی مولیان معروف شد با همکاری استاد بنان، آهنگسازی استاد روح‌الله خالقی و شعری از رودکی خلق شد. همین تصنیف در کنسرت سالن المپیا پاریس در سن ۸۳ سالگی که در واقع آخرین حضور او در صحنه بود با همراهی ارکستر اپرای پاریس و نیز جانان خرم نوه مرضیه که بخش‌های مربوط به بنان را می‌خواند بازسازی و با تنظیم مجدد توسط محمد شمس بازخوانی شد.

مطلع شعر:

بوی جوی مولیان آید همی / یاد یار مهربان آید همی

دو اثر دیگر اجرا شده با استاد بنان مربوط به برنامه رادیویی گلهای رنگارنگ ۲۵۴ و ۱۳۴ است که به صورت آواز ضبط و در دسترس است.

اما تصنیف دیگر که در سال‌های نخست ورود مرضیه به دنیای هنر با همکاری علی بهاری سروده شده بود سال‌ها بود که در گذر زمان از یادها و نظرها محو شده بود به‌طوری که خود مرضیه هیچگاه وجود چنین اثری را ابراز نکرد. بنا به گفته‌استاد بزرگ لشکری، بعد از ساخت تصنیف، وی احساس می‌کند بخشی از فضای تصنیف خالی است و نیاز به یک صدای مردانه دارد از همین رو از علی بهاری که در استودیو مشغول نواختن ویولن بوده درخواست می‌کند تا با مرضیه در این مورد همکاری کند و ایشان هم می‌پذیرند. شعر تصنیف (موی سپید) از کارهای استاد کرمانشاهی است.

مطلع شعر:

ای شب ای شب کو صبح امیدم / رحمی آخر بر موی سپیدم

پس از انقلاب اسلامی
مرضیه در سال ۱۳۷۳ بعد از پانزده سال خاموشی برای همیشه از ایران خارج شد و در فرانسه به تشویق دوستان دیرینه اش خانم مریم و هدایت‌الله متین دفتری به شورای ملی مقاومت پیوست و پناهندگی گرفت. او در سفرهای گوناگون به کشورهای مختلف کنسرت‌های زیادی در حمایت از شورا و در مخالفت با سیاست‌های هنرستیزانه جمهوری اسلامی ایران ارائه داد. در این دوران او با هنرمندان و شاعران و آهنگسازان و نوازندگان مشهوری چون محمد شمس، شاپور باستان‌سیر، عماد رام، آندرانیک و شاعرانی محمدعلی اصفهانی ،اسماعیل وفا یغمایی و نیز هنرمند انگلیسی راس پاپل رهبر ارکستر سمفونیک فستیوال لندن و حمیدرضا طاهر زاده استاد موسیقی اصیل ایرانی و هنرمند بریتانیایی، لرد یهودی منوهین، کارهای متعددی ارائه نموده‌است.

ورود دوباره مرضیه به صحنه، به هر دلیل و با هر امکان، رویدادی جذاب و کنجکاوکننده برای شنوندگان آثار او در سال‌های پیش از انقلاب بود. رفتار و گفتار مرضیه نیز این رویداد را جذاب‌تر می‌کرد. در یکی از نخستین کنسرت‌هایش در لوس‌آنجلس، زمانی که شنوندگان با یکی از ترانه‌ها دست زدند، خطاب به آن‌ها گفت: «من مطرب نیستم، وقتی می‌خوانم فقط گوش بدهید.» کنسرت به گزارش لوس‌آنجلس تایمز با «تدابیر شدید امنیتی» برگزار و عبور همه شرکت‌کنندگان از زیر ردیاب‌های فلزی، موجب ۴۵ دقیقه تأخیر شد.

از آثار معروف او در این دوره «مثل مهتاب» با شعر محمد علی اصفهانی و سرودهای زن کاوه میهن و سرود ارتش آزادی با شعرهای اسماعیل وفا و آهنگسازی محمد شمس است که سال‌ها عضو مجاهدین و عضو شورای ملی مقاومت بودند. محمد علی اصفهانی و یغمایی بعدها به‌دلایل شخصی از آن استعفا دادند.